Tết đối với các làng quê phải có câu đối, nhất là trước đây hai chục năm.
Cho đến ngày nay ở thành thị vẫn có nhiều người chơi câu đối Tết.
Chính vì những người chơi câu đối Tết, mà mỗi độ Xuân sắp về tại các chợ quê lại có những ông đồ bày hàng bán chữ, viết những câu đối có khi viết sẵn theo trong sách, có khi viết theo khách hàng đọc ra.
Câu đối viết trên giấy hồng điều, chữ mực tàu đen nhánh hoặc chữ kim nhũ óng ánh. Cũng có khi câu đối được viết trên giấy đỏ có dát vàng lốm đốm.
Ngày Tết, thiếu câu đối chưa là đủ Tết. Trong nhà dù trang hoàng thế nào, thiếu những câu đối đỏ, Tết vẫn phảng phất thiếu một cái gì.
Chơi câu đối, người ta chọn từng đôi cho hợp với cảnh, bởi vậy, nhiều người tự nghĩ lấy câu đối, viết lấy hoặc thuê các ông đồ viêt giúp.
Câu đối cũng như tranh Tết, người ta dán từ ngoài cổng vào đến trong nhà.
Ngoài cổng ngõ, câu đối được dán hai bên trụ cổng:
Môn đa khách đáo thiên tài đáo,
Gia hữu nhân lai vạn vật lai.
lược dịch:
Cửa nhiều khách đến nhiều tiền đến,
Nhà có người vào lắm vật vào.
Đôi câu đối trên thường được dán ở nơi cổng ngõ và nói lên lòng hiếu khách của người dân quê Việt Nam. Người ta mong có khách để được tiếp đãi, không phải vì khách sẽ mang tài lợi lại, nhưng khách tới trong nhà sẽ có vẻ tấp nập và sự vui mừng, đó là biểu hiệu của sự thịnh vượng.
Bước qua khỏi cổng, vào tới trong sân, đến trước hiên nhà. Nơi đây có hòn non bộ, có vườn hoa cây cảnh, hoặc không có gì nữa thì ở ngay hai bên cột hai hàng hiên cũng có dán một đôi câu đối:
Sơn thủy thanh cao xuân bất tận,
Thần tiên lạc thú cảnh trường sinh.
lược dịch:
Phong cảnh thanh cao xuân mãi mãi,
Thần tiên vui thú cảnh đời đời.
Đôi câu đối nói lên vẻ thanh nhàn của chủ nhân, nhưng thực ra có khi chủ nhân vẫn quanh năm đầu tắt mặt tối. Chủ nhân chơi đôi câu đối này chỉ vì sự cảm thông với đất trời khi xuân trở lại, vì xuân năm nay đi, sang năm lại còn xuân khác, và xuân còn đến, tại sao chủ nhân không hưởng cái lạc thú trường sinh của đất trời.
Rồi vào đến trong nhà, dịp Tết, nhà nào ít nhất cũng có đôi ba đôi câu đối, hoặc viết trên giấy đỏ, hoặc viết trên đôi liễn bồi có vẽ hoa cỏ hoặc chim phụng chim loan:
Thiên tăng tuế nguyệt, niên tăng thọ,
Xuân mãn càn khôn, phúc mãn đường.
lược dịch:
Trời thêm năm tháng, tuổi thêm thọ,
Xuân khắp đất trời, phúc khắp nhà.
Ý nghĩa câu đối trên thật giản dị và hợp với tâm hồn chất phác của dân quê.
Và câu đối sau đây ta thường thấy ở nhiều gia đình:
Tổ tôn công đức thiên niên thịnh,
Tử hiếu tôn hiền vạn đại xương.
lược dịch:
Công đức tổ tôn nghìn năm thịnh,
Hiếu hiền con cháu vạn đời ngay.
Vì Xuân đến cùng với Tết, nên nhiều câu đối nhắc đến Xuân:
Xuân như cẩm tú, nhân như ngọc,
Khách mãn gia đình, tửu mãn tôn.
lược dich:
Xuân như cẩm tú, người như ngọc,
Khách chật gia đình, rượu hết chung.
Có khi nhắc đến Xuân lại là một câu đối nôm:
Ngoài cửa mừng Xuân nghênh Ngũ Phúc,
Trong nhà chúc Tết hưởng Tam Đa.
Cũng có đôi câu đối, tuy nhắc đến xuân, nhưng vẫn nói đến phúc lộc và lễ nghĩa là những điều cẩn trọng trong nền luân lý Á Đông, mà dân tộc Việt Nam luôn luôn gìn giữ:
Phúc sinh lễ nghĩa gia đường thịnh,
Lộc tiến vinh hoa phú quý xuân.
lược dịch:
Phúc đem lễ nghĩa trong nhà thịnh,
Lộc nảy vinh hoa phú quý xuân.
Xuân đến người dân quê cầu một mùa xuân như ý cũng như hàng ngày người ta mong mỏi sự bình an. Một đôi câu đối có thể nói lên sự cầu mong này:
Niên niên như ý xuân,
Tuế tuế bình an nhật.
lược dịch:
Năm năm xuân như ý,
Tuổi tuổi ngày bình an.
Lại cũng có đôi câu đối có giọng tâng bốc chủ nhà và khen chủ nhà chỉ có những khách tài ba tới mừng xuân:
Nhập môn tân thị kinh luân khách,
Mãn tọa giai đồng cẩm tú nhân.
lược dịch:
Vào cửa toàn khách kinh luân,
Ngồi chơi toàn người cẩm tú.
Chơi xuân, tiếp khách, những người dân quê bao giờ cũng nhớ đến tiên tổ, lo điều nhân đức, cũng như lo đến con cháu, làm điều tốt đẹp. Các cụ xưa sợ con cháu quên những điểm này, nên có để lại đôi câu sau đây ta thường bắt gặp tại những gia đình đạo đức miền quê:
Niệm tiên tổ, duật tu quyết đức,
Khải hậu nhân, trường phát kỳ tường.
lược dịch:
Nhớ tiên tổ, đẹp điều nhân đức,
Tin cháu con, bền sự lạ hay.
Cùng với ý nghĩa trên liên quan tới việc lo điều nhân đức , nhiều nhà treo những đôi câu đối sau:
Thảo ốc an cư, tích kim quang, đắc đức,
Bố y tùy phận, cầu phúc đức, lai tài.
lược dịch:
Nhà cỏ ở yên, tích kim quang, được đức,
Ao vải an thân, cầu phúc đức, đến tài.
Với đôi câu đối trên, ta thấy dân ta luôn luôn chú trọng tới phúc đức, ở nhà cỏ, mặc áo vải, muốn có tài phải cần có phúc đức.
Thiên địa vô tư, tích thiện tự nhiên thiện,
Thánh hiền hữu giáo, tu thân khả dĩ vinh.
lược dịch:
Trời đất vô tư, làm điều thiện tự nhiên được thịnh,
Thánh hiền có dạy, ta tu thân có thể được vinh.
Cầu phúc đức phải lo làm điều thiện, làm điều thiện tự nhiên lại gặp điều thiện, cũng như muốn được vinh hiển thì phải tu thân. Người dân quê Việt Nam, trong khuôn khổ đạo đức, luôn luôn lo tu thân tích thiện.
Treo đôi câu đối trên trong nhà, cha mẹ muốn răn dạy con làm điều lành và cần phải sửa mình luôn luôn.
Và những người biết tích thiện, tu thân, tự nhiên sẽ gặp những điều tốt đẹp. Với năm mới sẽ được huởng sự bình an hạnh phúc và với ngày xuân, điều vinh hoa phú quý sẽ lại. Những điều may mắn trên, bình an và phú quý ai không mong mỏi, và cầu chúc cho nhau. Bởi vậy, tại nhiều nhà thường treo đôi câu đối:
Tân niên hạnh phúc bình an tiến,
Xuân nhật vinh hoa phú quý lai.
lược dich:
Năm mới, hạnh phúc bình an đến,
Ngày xuân, vinh hoa phu quý về.
Người dân quê cho rằng, nếu họ được hạnh phúc và vinh hoa phú quý đó là do Trời Đất thương mà ban cho. Người ta không quên Trời Đất, và dưới đây là một đôi câu đối nhắc đến sự rộng lượng của Đất, Trời:
Địa sinh tài, thế nghiệp quang huy,
Thiên tứ phúc, gia thanh hiện thái.
lược dich:
Đất sinh tài, nghiệp đời xán lạn,
Trời ban phúc, nhà tiếng tót tươi.
Khi được Đất, Trời ban tài cho phúc, sự phú quý vinh hoa sẽ gia tăng với phúc đức:
Phúc mãn đường, niên tăng phú quý,
Đức lưu quang, nhật tiến vinh hoa.
lược dịch:
Phúc đầy nhà, năm thêm giàu có,
Đức ngập tràn, ngày một vinh hoa.
Ngoài những đôi câu đối nhắc nhở đến đạo đức như trên, có những đôi câu đối đề cập đến những cảnh trước nhà với những cây mai cây trúc báo điềm tài lợi lộc quyền là những điều người ta hằng mong đợi:
Trúc bảo bình an, tài lợi tiến,
Mai khai phú quý, lộc quyền lai.
lược dịch:
Trúc giữ bình yên, thêm tài lợi,
Mai khai phú quý, lại lộc quyền.
Trúc và mai là hai cây cảnh thường được trồng trước cửa nhà. Với xuân sang lá trúc xanh tươi, hoa mai trắng toát điểm trang cho vườn cảnh trước nhà, và với lá trúc xanh hoa mai nở, người dân quê tin rằng năm mới sẽ thêm tài lợi và lộc quyền.
Đại để những đôi câu đối xuân thường luôn luôn mang ý nghĩa tốt đẹp, và đôi khi nhắc nhở con người ta đến điều đạo đức. Trên đây chỉ là một số những đôi câu đối được đan cử ra trong hàng trăm nghìn đôi câu đối cổ khác.
Ngoài ra, đôi khi vào một gia đình tổ tiên trước đây đã có một sự nghiệp, ta có thể được đọc một đôi câu đối trong đó con cháu đã khéo léo ghi lại sự nghiệp của ông cha và ý muốn nối theo nghiệp nhà:
Tiên tổ phương danh lưu quốc sử,
Tử tôn tích học hiển gia phong.
lược dịch:
Tiên tổ danh thơm ghi sử nước,
Cháu con tích học nổi cơ nhà.
Câu đối thường treo ở hai bên bàn thờ gia tiên, nhưng nếu trong nhà có thờ các vị Thần, Phật, mỗi bàn thờ đều có câu đối riêng. Dưới đây là một đôi câu đối treo ở bàn thờ Phật:
Liên tọa đài tiền hoa hữu thực,
Bồ đề thụ thượng quả thanh nhàn.
lược dịch:
Tòa sen đài trước hoa đầy đủ,
Cổ thụ bồ đề quả thanh nhàn.
Câu đối đỏ tăng vẻ tưng bừng cho ngày Tết và đem màu xán lạn lại trong nhà trước cảnh xuân.
Người dân quê đón Tết với hương hoa bánh trái nhưng không bao giờ họ quên câu đối đỏ.
Toan Ánh
Trích: “Làng Xóm Việt Nam – Nếp Cũ”
Nhà Xuất Bản “Xuân Thu” tái bản
